Nguyễn Thị Duệ; người con gái tài ba xuất thân từ làng Kiệt Đặc, xã Văn An, huyện Chí Linh, tỉnh Hải Dương, đã đi vào lịch sử với danh hiệu nữ tiến sĩ đầu tiên và duy nhất trong thời đại phong kiến của nước ta. Bà không chỉ là một nhà khoa bảng tài giỏi, mà còn là một nhân vật có công lớn trong việc phát triển nền giáo dục của đất nước.

Thời kỳ khó khăn và sự nghiệp học hành

Theo các tài liệu lịch sử; bà Nguyễn Thị Duệ sinh năm 1574 trong một gia đình nhà nho nghèo, có truyền thống hiếu học. Ngay từ khi còn nhỏ, bà đã thể hiện tài năng vượt trội. Chỉ mới 10 tuổi, bà đã có thể làm văn, và được bà con trong làng kính trọng. 

Mặc dù không được phép tham gia thi cử do quy định xã hội thời bấy giờ; bà đã vượt qua những rào cản này bằng cách giả trai để tham gia các kỳ thi. Khi bị phát hiện là nữ giới, thay vì bị trừng phạt, bà lại được trọng dụng nhờ tài năng xuất sắc, trở thành quan dưới triều Mạc với danh hiệu “Nghi Ái Quan”, nghĩa là “Vị Quan được yêu quý và tôn trọng”

Năm 1594, bà tham gia kỳ thi Hội dưới triều đại nhà Mạc và đã xuất sắc đỗ thủ khoa; trở thành nữ tiến sĩ đầu tiên trong lịch sử khoa cử phong kiến Việt Nam; khi mới 20 tuổi đã ghi danh bảng vàng. Sự kiện này không chỉ gây chấn động trong giới học thuật đương thời mà còn khẳng định tài năng và bản lĩnh vượt trội của bà.

Người phụ nữ tài sắc, đức độ

Sau khi đỗ tiến sĩ; bà được mời vào cung dạy dỗ các phi tần của vua Mạc Kính Cung và được phong là Tinh Phi; tức “Bà Chúa Sao Sa” – biểu tượng của sắc đẹp và trí tuệ. Trong các buổi tiệc yến; bà Nguyễn Thị Duệ không chỉ gây ấn tượng với tài năng văn chương mà còn thể hiện khí tiết kiên cường; khiến nhà vua phải nể phục.

Năm 1625; khi quân nhà Lê – Trịnh tiến lên Cao Bằng diệt nhà Mạc; bà Nguyễn Thị Duệ đã tìm cách ẩn náu, nhưng khi bị bắt, bà vẫn hiên ngang khẳng khái, sẵn sàng hy sinh vì lý tưởng của mình. Điều này khiến quân lính nhà Trịnh cảm phục; và bà được đưa về kinh đô; nơi bà tiếp tục được phong chức và có cơ hội giúp đỡ triều đình trong công tác giáo dục.

Đóng góp to lớn cho nền giáo dục và phong trào khuyến học

Nguyễn Thị Duệ không chỉ là một nữ tiến sĩ duy nhất trong lịch sử khoa cử phong kiến Việt Nam mà còn có nhiều đóng góp to lớn cho nền giáo dục đương thời. Bà đảm nhận nhiều vai trò quan trọng trong việc giám sát các kỳ thi; chấm bài và bồi dưỡng nhân tài. Trong các kỳ thi Đình, thi Hội, các bài vở đều qua tay bà khảo duyệt, bà thường sử dụng tri thức uyên thâm của mình để đánh giá những bài văn xuất sắc, đề cao những người tài đức.

Bà còn là người khởi xướng các hình thức đào tạo từ xa. Bà soạn đề thi gửi về các địa phương; sau đó thu bài và chấm thi, giúp các sĩ tử ở xa có cơ hội thử sức trong khoa cử mà không cần phải về kinh đô. Những hành động này của bà đã tạo ra một phong trào học tập rộng lớn trong dân gian; đồng thời cũng khuyến khích việc học hành, đẩy mạnh giáo dục cho tầng lớp nhân dân.

Tranh vẽ bà Nguyễn Thị Duệ. Ảnh chụp sách “Những người thầy trong sử Việt”

Một tấm gương đạo đức và nhân văn

Nguyễn Thị Duệ không chỉ nổi bật với tài năng mà còn với nhân cách và lòng thương dân. Bà luôn quan tâm đến đời sống của nhân dân; đặc biệt là trong những thời điểm khó khăn do thiên tai, địch họa. Khi đất nước gặp nạn đói; bà đã xin triều đình phát chẩn cứu đói và cấp phát ruộng đất cho dân nghèo. Hình ảnh bà không bao giờ quên gốc gác; không để những thù hận cá nhân làm mờ mắt, đã để lại dấu ấn sâu đậm trong lòng dân chúng; và bà được gọi là “Nghiêu, Thuấn trong phái nữ” – một tấm gương sáng về đạo đức.

Cuộc sống sau này và sự tri ân của dân tộc

Sau khi hoàn thành sự nghiệp; bà Nguyễn Thị Duệ xuất gia tu hành tại chùa Vụ Nông, Gia Lâm, hiệu là Diệu Huyền. Bà sống thọ hơn 80 tuổi và khi qua đời; được triều đình ban sắc phong, cho đúc tượng, dựng bảo tháp và xây đền thờ. Mộ của bà hiện nay được đặt trên đỉnh một quả đồi tại núi Phượng Hoàng, Chí Linh, Hải Dương; nơi vẫn còn được người dân tôn thờ và cúng bái.

Trong những năm tháng cuối đời; bà vẫn tiếp tục cống hiến cho dân tộc; truyền lại những bài học về nhân cách, trí tuệ và lòng yêu nước. Các thế hệ sau luôn ngưỡng mộ và tôn vinh bà như một biểu tượng của tài năng và đức độ. Hình ảnh của bà không chỉ được ghi nhớ trong lịch sử khoa cử; mà còn trong lòng mỗi người dân Việt Nam như một hình mẫu lý tưởng của một nữ danh nhân vĩ đại trong lịch sử đất nước.

Nguyễn Thị Duệ; nữ tiến sĩ đầu tiên và duy nhất trong lịch sử khoa bảng phong kiến Việt Nam; không chỉ là một người phụ nữ tài giỏi mà còn là một người có công lớn trong sự nghiệp giáo dục; và phát triển đất nước. Bà là tấm gương sáng về trí tuệ, phẩm hạnh và lòng yêu nước, xứng đáng được tôn vinh trong lịch sử dân tộc. Tại Thành phố Hải Dương, tên của bà đã được đặt cho một đường phố đi qua Trường Cao Đẳng Sư Phạm Hải Dương và một đường phố tại Quận Cầu Giấy, Hà Nội.