Công ty Mỹ Eyes on Earth công bố nghiên cứu cho rằng đập thủy điện Trung Quốc đang giữ phần lớn nước sông Mekong, gây hạn hán ở vùng hạ nguồn nhưng Bắc Kinh phủ nhận.

Hoạt động thủy điện và đập ngăn dòng làm mục đích khác của Trung Quốc trên thượng nguồn sông Mekong đã gây tranh cãi từ lâu, nhưng tháng 4 vừa rồi Eyes on Earth công bố nghiên cứu của mình, một lần nữa cảnh báo rằng sinh kế của 200 triệu người ở hạ lưu sông Mekong đang bị đe dọa vì các dự án của Trung Quốc.

Chính quyền Bắc Kinh luôn giữ kín thông tin về việc xây dựng và vận hành 11 con đập dọc theo lưu vực sông Mekong. Tuy nhiên, với dữ liệu hình ảnh vệ tinh rõ ràng, công nghệ cảm biến đặc biệt SSMI/S thu thập dữ liệu vệ tinh từ năm 1992-2019, Eyes on Earth có thể ước tính các hồ nước Trung Quốc có thể chứa tổng cộng hơn 47 tỷ m3.

Đập trên MeKong
Trung Quốc đã xây 11 đập thủy điện trên sông Mekong tính đến tháng 11/2019 – ảnh trên VnExpress.

Nghiên cứu được chính phủ Mỹ tài trợ và đã công bố trên nhiều diễn đàn về sông Mekong như Đối tác Cơ sở hạ tầng Bền vững, Sáng kiến Hạ nguồn Mekong, cho thấy các đập nước Trung Quốc đã giữ lại phần lớn nước thượng nguồn vào mùa khô, xả không có quy tắc vào mùa mưa làm trầm trọng tình trạng hạn hán và lũ lụt ở các nước hạ nguồn.

Mực nước tại thượng nguồn sông Mê Kông ở tỉnh Vân Nam, Trung Quốc trên mức trung bình vào mùa mưa năm 2019. Trong khi mực nước ở hạ lưu sông Mê Kông cùng thời điểm lại thấp hơn 3m so với mức cần thiết, khiến lưu vực phải chịu tình trạng hạn hán nghiêm trọng chưa từng thấy.

MeKong hạn hán
Sông Mekong cạn trơ đụn cát đáy đoạn chảy qua tỉnh Nong Khai, đông bắc Thái Lan, tháng 10/2019 – ảnh trên VnExpress.

Dữ liệu của Eyes on Earth cho thấy lượng mưa và băng tan của tỉnh Vân Nam, Trung Quốc trong năm 2019 cao hơn trung bình hàng năm, trong khi mực nước sông ở biên giới Lào – Thái Lan lại thấp hơn những năm trước đó.

Nghiên cứu của Eyes on Earth cho thấy kể từ khi Trung Quốc hoàn thành đập Nọa Trác Độ năm 2012, cùng lúc 11 đập giữ lại nhiều nước hơn so với giai đoạn 20 năm trước, lượng xả ra ngày càng ít. Điều này khiến tần suất, mức độ nghiêm trọng của tình trạng hạn hán ở hạ lưu ngày càng tăng. Thái Lan, Campuchia và Việt Nam đang phải hứng chịu đợt hạn hán tồi tệ nhất trong lịch sử.

Đập Nọa Trác Độ trên MeKong
Đập Nọa Trác Độ hoàn thành năm 2012 – ảnh trên Mekong.blogspot.

Nghiên cứu của Trung tâm Stimson, tổ chức nghiên cứu an ninh có trụ sở ở Mỹ cũng đưa ra kết luận tương tự, chỉ ra rằng ngư dân Campuchia ở vùng Biển Hồ (Tonle Sap) đánh bắt được lượng cá thấp hơn 80-90% so với trước đó. Brian Eyler và Courtney Weatherby thuộc Eyes on Earth cho hay: “Một số khu vực đông dân ở châu thổ sông Mekong tại Việt Nam cũng hoàn toàn mất nguồn nước ngọt”.

Đại diện Tổ chức Sông ngòi Quốc tế tại Thái Lan, ông Pianporn Deetes cho biết, cộng đồng cư dân sinh sống dọc sông Mekong đã chứng kiến mực nước tăng giảm thất thường mỗi khi Trung Quốc xây dựng một con đập mới. Có nơi gặp hạn hán trái mùa và sau đó là mực nước tăng đột ngột.

Thực tế tại Việt Nam, mùa hạn mặn tại đồng bằng sông Cửu Long năm nay đến sớm, xâm thực mặn sâu bất thường và kéo dài khiến 6 tỉnh gồm Tiền Giang, Bến Tre, Long An, Kiên Giang, Cà Mau và Sóc Trăng phải công bố tình huống hạn mặn khẩn cấp. Hạn mặn gây thiệt hại 43.000 ha lúa và khiến 80.000 hộ dân thiếu nước sinh hoạt.

Hạn ở hạ lưu MeKong
Hạn hán tại xã An Phú Trung, huyện Ba Tri, Bến Tre tháng 3/2020 – ảnh trên Tin tức.

Trước các cáo buộc của giới khoa học Quốc tế về các đập thủy điện trên dòng Mekong, Chính quyền Bắc Kinh đã bác bỏ, cho rằng nguyên nhân hạn hán ở hạ lưu sông Mekong là do gió mùa bất thường và hiện tượng El Nino. Phát ngôn viên Bộ Ngoại giao Trung Quốc Cảnh Sảng tuần trước gọi nghiên cứu của Eyes on Earth là vô căn cứ và đi ngược lại với thực tế. Tuy nhiên không đưa ra được lập luận hay số liệu chứng minh nào.

Sông Mekong dài khoảng 4.350 km, bắt nguồn từ sâu trong nội địa Trung Quốc và lần lượt chảy qua Myanmar, Lào, Thái Lan, Campuchia và Việt Nam trước khi đổ ra Biển Đông. Đây được coi là một trong những huyết mạch của khu vực Đông Nam Á, bảo đảm cuộc sống cho gần 200 triệu người sống dựa vào nông nghiệp và thủy sản.